LUIGI ARMANDO OLIVERO

Nell’autunno del 1950 Luigi Olivero vince a Parigi, su 65 partecipanti, il Prix de la Chimère di poesia dedicata all’aviazione nell’ambito dell’Esposizione Aerea Internazionale con L’Aeropoema dl’Élica Piemontèisa, che gli vale un premio di 500 mila franchi.

La motivazione del premio è la seguente: La più alta espessione della poesia dei cieli animata dalle ali degli uomini.

L’anonimo estensore sulla rivista Ij Brandé N° 100 del 1 novembre 1950 (Pinin Pacòt?) commenta.

Le pòche paròle ‘d costa notissia a basto nen a dì còsa ch’a sìa sto cit poemèt, sospeis ant un miraco ‘d color e ‘d nuanse a specié dal cel ëd Piemont la reveusa nostalgìa dij paisagi nostran. Ij pòchi ch’a l’han lesulo a lo san, e noi i speroma ‘d vëddlo prest publicà.

Ant costa bela afermassion noi vëdoma un pòch lë specc ëd soa vita d’om e ‘d poeta, con col andi dësgagià e ardì ch’a lo caraterisa, sempre pront a serché l’aventura për cheujne la sostansa lìrica da fonde ant la blëssa dij sò vers. A l’é për costa soa gioventura sempre viva che noi i l’auguroma che, a dispet ëd col sò sfògh epigramàtich, d’autre bele vitòrie a ven-o a conforté soa fatiga e sò ingegn ëd poeta.

Nel 1941 Chionio, recensore letterario dell’Armanach Piemontèis (avrà forse preso il nome da Luigi Chionio, morto nel 1930, ciabattino astronomo, compilatore di un celebre almanacco di previsioni meteorologiche?) ne annuncia la prossima pubblicazione e definisce l’opera:

L’acid tartarich ch’à fa mossè il mòst savurì ëd cost volum bizar…(L’acido tartarico che fa spumeggiare il mosto saporito di questo bizzarro volume…)

Guido Mattioli, scrittore, aviatore e direttore della rivista L’aviazione nel numero di gennaio del 1945 a proposito de L’Aereopoema scrive:

Una prova della gagliarda rinascita del Piemonte, la fornisce nel campo spirituale Luigi Olivero con un’opera di poesia, nuova per la concezione e per la forma, che s’impone all’attenzione non solamente piemontese, ma italiana.

Per vedere l’opera stampata bisognerà attendere il 1993 quando Camillo Brero la pubblica a puntate sul suo Piemontèis ancheuj.

Genesi di un lavoro iniziato nel 1934 e portato a termine nel 1994.

Le prime poesie dell’Aeropoema ad essere composte sono I camp d’aviassion del 1934, L’aereomobil del 1935, Vòl su l’Acròpoli del 1935 e poi pubblicata sull’ ”Armanach piemontèis” del 1941 e, sempre del 1935, Sul Bòsforo. Segue il dittico del 1937 di Soa tenebrosa maestà la neuja composto da Le éliche del viramond e Invocassion a la libertà che, all'epoca, non può pubblicare a causa della censura fascista.

Olivero ci racconta poi che il volume fu stampato dalla casa editrice La Sorgente di Milano e che, pronto per la distribuzione, fu incenerito dalla prima all’ultima delle sue 3.000 copie dal bombardamento su Milano della R.A.F. nella notte tra il 15 ed il 16 febbraio del 1943.

Poco dopo la vittoria nel Prix del la Chimère del 1950 a Parigi, la rivista Milanese “La Martinella” nel numero XI-XII del 1952 pubblica le poesie La velocità, Le montagne, La volta dla catedral, Lauda dla vita, Ël Monvis e ‘l Mont Bianch e La Skiatris lamentando, per ragioni di spazio, di non poter pubblicare l’opera completa; nella breve presentazione Olivero viene definito aviatore e piemontese purosangue del Monferrato!

Nell'autunno del 1993, Olivero invia a Camillo Brero un quadernetto contenente l'intera opera, profondamente rifusa e modificata. Brero la stampa a puntate sul suo Piemontèis ancheuj dal dicembre del 1993 al gennaio del 1995.

Recentemente, nel Fondo Olivero a Villastellone, ho rintracciato la versione dattiloscritta, con correzioni, aggiunte e cancellazioni, dell'Aeropoema, purtroppo lacunoso delle poesie precedenti La dansa dla gòi. Quest'ultima mancante dei primi undici versi.

Tento qui la ricostruzione di quella che è stata la prima versione del poema futurista di Luigi Olivero. Rispetto alla versione pubblicata da Brero, l'Aereopoema avrebbe dovuto avere inizio con quello che in Brero è definito Prim temp e quindi con la poesia La velocità.

Nella ricostruzione che segue, le prime poesie sono tratte da La martinella di Milano (contemporanee alla vittoria di Olivero al Prix de la Chimère). I primi undici versi de La dansa de la gòj dalla versione pubblicata da Brero. Il rimanente è il dattiloscritto originale.

La neuva rassa, nella versione dattiloscritta di Olivero, unisce due poesie che in Brero compaiono separate: La neuva rassa e La cilesta anarchia. In questa seconda, Brero, probabilmente, a causa della sua formazione seminaristica, elimina sei versi sostituendoli, senza alcuna spiegazione, con una linea punteggiata. I sei versi cancellati da Brero, inseriti tra parentesi, sono evidenziati in rosso.

Va da se che le poesie che precedono e seguono nell'edizione di Brero, sono state aggiunte posteriormente da Luigi Olivero.

Aereopoema dl'élica piemontèisa

La velocità

Rosare dësgrunà

ëd sent-dosent-tersent-quatsent-sinchsent

chilometri slansà

'd velocità

contravent:

uuuaaa

uuaaaaaaa

uaaaaaaaaaa!

Ël cheur a s'ancanta

content

mentre l'autëssa

- coma la copa santa

aussà

ant ël moment

dl'elevassion a mëssa -

a va

mila

domila

tremila

quat-sinch-ses-setmila

méter ant l'aria sutila.

(An Paradis

ël cel a l'é 'd crisòlito gris?).

Ël cheur e l'ànima a canto.

Le montagne

Le montagne - ch'a pianto

le soe sime pontùe

contra j'ale tendùe

dël gigant ch'ai saluta

con paròle sislà

sul metal dle bronsin-e foà -

le montagne a son le seur

ch'a prego e a vijo për ël nòst boneur.

Le montagne, vestije

dël sal ëd lan-a frangià

dle fiòche benedìe;

le montagne, curbije

dai capus inamidà

dle giassere infinìe;

le montagne

a son le mónie sensa pecà

ch'a prego solitarie e silensiose

sle pen-e tormentose

dl'umanità.

A son le sante për l'eternità.

A prego

randa a le sime scurpije,

randa a le colòne turnije

ch'a reso

- larga an sla valba dël bin e dël mal -

la vòlta dla Catedral

pi imponenta e sicura

ch'ai sia:

la Catedral dla natura.

«Òh maravija!»

l'ànima e 'l cheur, ancheuj ë-spos,

a s-clamo sotvos.

La vòlta dla catedral

D'zora

a la vòlta immensa

ai pend la ciòca d'òr

dël sol trionfal.

E l'aria ch'a colora

la vòlta dël cel

- polida sensa la nebia d'un vel -

ancheuj

a l'é tuta un mosàich ambrilantà

d'euj

bleu

slargà.

Euj a milion

ch'a bato con tanti frisson.

Euj bleu ch'a rijo

ch'a vijo

ch'a nijo

ant l'azur.

Euj dur,

fiss, ancërmà,

ëd mila e mila fieuj.

J'euj

ëd j'aviator cascà!

Costa a l'é la vòlta silensiosa

dla Catedral maestosa

ch'a sosten-o le sime.

Con le reuse dle rime

mi veuj fé na garlanda

për la ponta pi granda,

la rochera pi drita.

Lauda dla vita

Òh splendor ëd la vita

quand che - àuta ant ël cel

t' ses mach pi un ritornel;

t' ses mach pi la carëssa,

ël frisson,

d' na canson

fàita 'd carn e dë spìrit - mës-cià

con l'azur ëd l'autëssa -

come un fià

profumà!

Vita:

orassion

musical d'aria pura

che të slarghe, it fronsisse,

it fiorisse,

të spampan-e

ant un son

ëd campan-e,

për laudé

lòn ch'a j'é

ëd pi grand ant la nòstra aventura

uman-a:

LA MORT

CRISTIAN-A

dl'òm ch'a sa sfidé la natura

da fòrt:

sensa paura!

Ël Monvis e 'l Mont Bianch

Ël trimotor con ij doi brass dëstèis

a lassa ij setmila e a ven giù sensa pèis.

Sui motor

a bërlus la rosà dij sò pior

për ij cambrada sens'ala

cascà për l'onor.

A cala

a vis -

a viiiiiiiis -

antorn al Monvis.

A s'àussa, a së scròla,

a mòla

la leva dla velocità,

a part ant un vòle sfrandà ...

A piega su n'ala:

a bala,

a cala

come un farchèt,

antorn ai fianch

imponent

dël Mont Bianch.

Sota 'd noi ij boschèt

e le pere

d'un presepi neuvsent

a së specio

ant le specere

dij lagh d'argent.

Sota 'd noi a fiorisso,

come stèilin-e

alpin-e,

le grange:

as visco e 's dëstisso,

come frange

come frange luminose,

ij sàut ëd j'eve giojose:

le strajòle e ij senté

ch'a s'anlijo

a smijo

tante

stèile filante

ëd Carlevé.

La skiatris

A j'é

na marela 'd bindej

bianch -

ancrosià

coma neu 'd Savòja -

longh ai fianch

d'un giassé.

Ël gigant a dëslupa na fila d'anej

niss ant l'azur abassandse a guardè:

Dééééé!

Déééééééééé!

Déééééééééééé!

Ël neu 'd Savòja ch'as vèd disegnà

sul percal ëd la fiòca,

con ij sò mila bindej antamà

tra ròca e ròca,

a la porà

d'una pista da ski

doa na fija

an giachèt ëd petit gris

a s'argrigna ant un vòl d'ardiment

scarbotandse ij cavèj ant ël vent.

Ël gigant l'ha n'arsàut

che da tuti ij sò nerv ëd metal

a traversa lë spassi parèj d'na spiral

e, ciamand a guardé

tuti j'euj largh dij mòrt,

a saluta la vita da l'àut:

fòòòòrt

fòòòòòòòòrt

fòòòòòòòòòòòòòòrt

La dansa dla gòj (Primi undici versi da Piemontèis ancheuj, grafia del giornale)

Ël trimotor

a biàuta ant ël cel parèj d'una góndola.

Davzin a l'élica a-i passa na róndola

sburdìa:

na flécia

ch'a sèrca un cheur

(un pòrt sicur)

për trapasselo 'd boneur

ant l'asur.

La dansa dla gòj (da questo punto, dattiloscritto Olivero)

Ant ij carborator

la bensina a s-ciuplìs, a dëstens,

am profuma i cavèj d'un odor

bon:

la bensina a l'é l'incens

dla civilisassìon.

Con na ròsta virada

dël timon,

ël gigant am fa vnì la pression

d'eutsent chilo d'aria

a l'improvis sui polmon:

am pèisa sul fìdich, sle ven-e

ch'as fan greve parèj ëd caden-e...

Le leve a sgarisso

angranand una neuva scalada

ant ël cel.

La canson monfrin-a

Ij piston

a cadenso, ant ël vol, na cantada

s-clin-a s-clin-a:

na canson

vignolanta monfrin-a

ch'a parla 'd na "sùmia"

'd vendumia,

'd vin bon,

ëd pëssion

dàit a na svicia matòta

e 'd "bagna cada"

mangià, tra ij botaj, ant na cròta.

Le colin-e

E le grasse colin-e,

come tëgge paisan-e

stravacà sot j'arbrëtte vërzin-e,

an saluto lontan-e

an saluto pi avsin-e.

Colinëtte contente!

Con le bionde testin-e

dle tërse gropà

anfiorà

da le margaritin-e

dle casòte rijente!

Con le vestin-e

giajolà ricamà vërgantà

da j'autin bin laurà

e dai prà

tut antorn a le cà!

Ël gigant av ciusion-a

soe paròle d'amor

sul romor

dla frission ch'a zonzon-a.

La val

E la val a bombon-a.

E la val brontolon-a

- vostra mare rupija -

con na gran litanìa

a v'impon d'andé via:

"Perchè 'l temp l'é pressios

ël temp temp temp temp temp!

e a venta nen perdlo a scoté

le paròle

fòle

dël prim moscon fafioché,

dël prim oloch facessios,

ch'av fa la ronda

vagabonda

d'an cò dij brich

arios...".

La rusa paisan-a

Ma 'l trimotor, bel giovo neuvsent,

a peul nen sente ij vejass sensa dent

quand ch'a scataro ij consèj a la gent.

Ras-ciandse ij polmon

da la cràcia

dël tubo dl'alimentassion,

a scràcia

në scràcc da Sanson

- d'eule stradens mineral -

an sël faudal

ëd la val...

E antlora ai nass un ciadel infernal.

La vejassa rupija

a crìja

parèj d'una strija:

a mastija

ëd maledission

contra col "gross galavron

ch'a dëspresia ij paisan";

ai dà dël "vilan"

an sla fàcia;

a lo minacia

- con ël baston

an man -

d'andé

a ciamé

ij carabigné.

Ai na dis da derné...

Fin che 'l gigant a s'arsent.

A pèrd ël sërvel.

A diventa violent.

E, trabatand për ël cel

come un tòr anfurià,

ai dà

na cornà

(con na "picà

vertical")

a cola pòvra nonera dla val

che, arbomband ëd paura,

as dësvèrsa con tuta la maira figura

ant ij brass dël valon

(ël sò vej e pacìfich viton)

ch'a la cogia an sla pajassa

grassa

'd j'amson...

Për ël gran rije,

bluèt, girasoj e papàver

a s-ciopo 'nt l'aria con tuti ij boton

- trames a un volé 'd parpajon

e d'avije -

baland sota ìl sol un fiamengh rigodon!

La rabia del trimotor

Ma 'l trimotor, adsades, a l'é 'n ràbia.

E crijand e rusand e sghijand

uuuaaa

uuuuuuaaaaaa

con dë gran bicerà

dij cilìnder, da lë sfòrs ë-sgurà,

a traond ël licor

ëd la velocità

pistà

come un'uva dai fòrt compressor.

Ant ël gieugh inespert

d'arlamé tuti ij scheuj

dla passiensa d'assel

al servel

dël mas-cc - un griseul pien d'orgheuj:

peuj

quand ël lìquid bujent

ëd l'orgheuj l'é scopià,

schissand fòra violent

dal servel arlamà,

ël pòr mecànich a crija

parand-se la facia

che la ràbia 'd l'òm a l'é 'd lava bujìia

e ch'a lo minacia

dë sbujenté-je dabin la mostacia!

La pianura

A s-ciancon prepotent

a spalanca la pòrta dij vent

e a sfrandon vitorios

a traversa 'l platò luminos

dova slissa as dëspeuja

patanùa,

stirandse al sol pien-a 'd veuja,

la fumela përdùa,

la mantnùa:

la putà... la putà... laputaaaana

dla natura:

la pianura.

Chila as dëstend, paticia e bela, 'd zora

a un let còti da sgnora.

Chila a së sbrincia ij fianch an riva ai fium

e a manda al cel le azure golà 'd fum

dle sigarëtte dosse arzente amere

ëd mila siminiere.

Chila as carëssa

ij gran ëd blëssa

vlutà

dle soe riche sità.

Chila as pitura ij lagh ëd j'euj

con ij rem-penelin dij barcaireuj.

Chila as fa vent con ël ventài lustrà

dle soe larghe autostrà.

Chila a s'angiòja 'd brassalèt

con ij pont ëd fer e ij traghèt;

as fa 'd colié con le maje antërsije

dle ferovìe;

as ponta a j'orije

j'orcin

ambrilantà

dai diamant ëd le preus colorà

dij giardin.

E tut antorn a le spale

a l'ha

'd cussin

fëstonà

da le cocarde e le gale

dij sò camp e ij sò pra.

La tàula 'd madamisela pianura

A fa

la smorfiosa

aranda a na tàula ambandija

d'ògni còsa pi savurija:

la carna pi tënra, l'ortaja

pi sostansiosa,

ij vin,

ij licor,

ij pomin

d'amor,

la fruta frësca - o guernà

bin rangià

tra la paja -

come na maravija:

e tuta la galuparìa

che montagna, val e colin-a

ai pòrto con la baciòla an sla schin-a.

I caprissi 'd madamisela pianura

Madamisela pianura

a l'é servija

parèj 'd na regin-a.

E, con tut lòn, arissa

'l nas e a fa la facia scura.

D'istà

a l'ha

tròp càud e a friciola d'anvija:

a vorerija

che 'l mar la quatèissa,

paticia, parej d'un'amija.

D'invern

a l'ha frèis, a tramola e a pastissa.

D'otonn

a seufr ëd giaunissa.

Ëd primavera

a l'ha mal a la testa

e a veul na vesta

tuti ij dì pi legera,

tuti ij dì pi fiorija.

A ciama continuament

ëd divertiment

perché a l'ha sempre dabsògn dë svariesse

per fesse

passé 'l mal dël sentiment.

Për col pòch ch'a travaja,

a pretend la midaja

dël travaj:

ma l'é pi 'l temp ch'as domora e ch'a baja

lesend ij giornaj,

guardand core ij cavaj,

j'auto, le mòto, le biciclëtte

e fasendse soagné da le caterinëtte.

Se 'l nemis a minacia

ij confin:

la montagna, la colin-a,

la val e 'l valon

a ponto ij canon

a socrolo la schin-a

e as manten-o l'onor sensa màcia.

Ma la pianura, chila, a sta quacia:

as larga le ciape,

as fa picoté

tute le rape

dij sò basin

dal prim masnadié

ch'a la sfòrsa

torzendje ant na mòrsa

ij brassin...

Òh, che fumela vissiosa

che cocotte pretensiosa

a l'é

la putà ... la putà ... la putaaaaaana

dla natura:

la pianura!

Aeropoema

Fondo Olivero Pag. 17 Datt.

La ronda dël trimotor fumlé

Ma 'l trimotor, su dal cel, a la guarda

come un colomb ch'a së spòrz da la soa colombarda.

As bassa a suznela

tant che chila as fa bela,

as farda,

a së stira.

Ël gigant a conòs la fumela

e a veul gatijela.

Ai viiiiiira

d'antorn spiumassandse la coa.

Ai fa la roa!

A scor a sulieje

ij cavèj biond, bin pentnà,

dij bej gran andorà.

A sghija a fërteje

ij sign depilà

dle leje.

A cala a specesse

andrinta j'euj ancantà

dij doi lagh dë Vian-a

d'essensa 'd violëtte sbrincià.

Ai bëschìs ël nasin drit e bel

dla Sagra 'd San Michel.

Ël trimotor

l'é cangiasse ant na man

ch'a plan-a,

con gest uman,

'd zora a le bele fatësse

slongandje mila carësse

d'amor!

As la gòd tuta parèj d'una bela domora.

A jë sfiora

le ponte dij sen

ëd Superga a dla Madlen-a:

bej pompodògn pien.

A frisson-a ant ògni soa ven-a

passandje an sla gola pien-a

dël Pò ch'a traond la seren-a.

Ai fa na voluta dlicà

su la boca carnosa

disegnà con geometrìa grassiosa:

Turin,

la bela boca galupa 'd basin

e 'd cicolatin.

A la sovagna,

con mila gnògne, dispet e soris,

parèj d'un amis!

Ai fa dandiné j'orcin

ëd le preus anvische d' rubin

ch'ai luso a j'orije

dë Stupinis

e dla Madòna 'd Campagna.

As bassa për cheuje na fior

su la front ciaira. vlutà,

dël pra

'd Mirafior.

Ai tira un bombon

(ò un basin?)

tra ij dentin

dle scalere dël Valentin.

E dòp aveje tocà,

da stërmà,

la funicolar dij Monti

(un pendent

d'argent

ch'a res la miniatura

dël Convent),

ël gigant facessios

a saluta parèj d'un moros

madamisela pianura:

e peuj, lest, a së slansa

àut,

su la stra bianca-azura

dël seugn,

a sërché

- leugn -

l'onda:

la fija vagabonda

dël mar

con j'euj dla speransa.

L'arpa del cel

E 'l cel a res, con ij doi brass arcà,

l'arpa andorà

dl'orizont

ch'a dëstend ògni sèira al tramont

- 'd zora le teste chinà

dl'umanità -

ij cavèj armonios dla lontanansa

ch'a frisson-o

e ch'a son-o

una brun-a

canson ëd silensi a la lun-a

con la cofa d'argent

che 'nt la neuit a s'avansa.

Lauda dël mar

O mar,

bel sivalié

antich

calà dai brich

ëd Ronsisval

come Orland a caval!

Splendrient d'un'eterna giuventura,

cuvert da n'armadura

bërlusenta e temprà,

te spron-e

a sangh

tò caval bianch

ch'a svanta la coa,

ch'a sopata

la còma,

ch'argrigna i dent,

ant una corsa mata:

campand le scume 'd sò furor al vent

come ant na bela giòstra dël Tërsent!

I sò fianch, ëd tenës-cia scantirà,

as dëstendo sul mond

(anfiteatro ariond)

come doi arch bandà.

E ti, bel sivalié

faità

a la dosseur dla pas

e a la ràbia dla guera,

t'lo fërme 'd colp con në strincon violent

dnans a la Tèra:

dë dnans a toa morosa

ch'a të speta, grassiosa,

cogià d'zora 'l tapis dle sàbie d'òr

ch'a jë scàudo 'l bel còrp come un tesor.

La Tèra

morëtta càuda, slanghija,

che, tuta desvestija,

a speta che t'ij fase fantasìa

frenandje 'l tò caval

davsin

- con le doe madreperle 'd j'onge

e l'òr dij doi ciapin

ch'a luso 'd mila splùe

'd zora soe spale nùe -

rampand ant l'aria con un sàut frontal

sota a lë stendard ross dël sol trionfal.

La Tèra càuda, ò Mar,

ch'a frisa tuta 'd gòj sota l'azar

dël còrp inmens, arcà,

dël tò bel caval bianch

ch'a pudrija pistela:

mentre, anvece, ti 't cale giù da 'n sela

për core a 'mbrassela

e 't coge aranda a carësseje ij fianch!

Ò Mar,

bel sivalié

antich

calà dai brich

ëd Ronsisval

come Orland a caval!

La dansa sul mar

Na fusëtta rossa con j'ale

'd feu

a l'é coma surtìa dal reu

a lenghe 'd fiame dël sol.

E a ponta drita vèrs l'infinì:

vèrs a la riga bleu-òr-e-azur

dël cel ëd mesdì

ch'a sàra l'orizont come na tnaja:

na tnaja

che pi t'ij vas anvèr meno a së sbaja.

La tèra a l'é lontan-a.

Dansoma la pavan-a

sui vent

balarin cioch d'absent:

sui veeeent

con j'euj fòj trasparent.

E la dansa

a në slansa

an volute legere,

an cascade severe;

a në sbat ant i brass ëd la bisa:

na giràndola grisa

sdentà,

con la camisa gelà.

ch'as fërta davsin

a noi,

ch'an ciama, piorand, un basin

ambrancandse ai ginoj ...

Trasparense

Soi

Sota 'd noi

'l mar

a l'é un pra smeraldin

doa së specio le róndole

e a pasturo ij delfin.

Soi

D'antorn a noi

ij gabian

- frà dominican

bianch dël mar -

s'anurfantisso a guardene passé

slargand ij sò mantei ëd piume:

e a tërlo giù, silensios, a preghé

sle balaùstre dle scume.

("Ai passa 'l demòne

con j'ale avische

ant l'aria!")

Un pogieul romàntich

E anvece 'l trimotor

a l'é un pogieul romàntich

pendù su j'odor

dle reuse,

dij giusmin,

dij liri, dle mimeuse,

dl'erba limonaria

e 'd mila feuje e fior

ch'a svaria

ant l'aria

montand sù da le sponde

ch'a smijo 'd cheusse arionde

'd fomne delissiose.

Ij bej profum lontan

a son ëd man

vaporose

'd morose spirituaj

ch'a l'han mai

podù formesse

ma a l'han mach podù esse

'd reuse ò d'àutre fior

che, dë 'd dì, a trasudo l'incens ëd l'amor

e 'd neuit a cheujo ij pior

ëd rosà

'd tuta cósta pòvra umanità ...

Aeropitura marinara

Na sieta d'òr

arionda

ch'a res un tesor

ëd fruta dlicà

a lus sota la raja

dël sol, an sla tovaja

vërda-bleuva-giaja

dl'onda:

ch'a stërma, tra le pieghe, a pugnà

perle e diamant d'un colié

dësfilà

pèrdù da na siren-a an-namorà.

E cola sieta a l'é

n'ìsola con na cà,

na fomna, na maraja:

tut ël boneur

dël cheur

d'un marinar

an mes al mar.

Mi vorerìa 'l tesòr

ëd cola sieta d'òr!

Më spòrzo për robelo.

Ma le mie pòvre man

arsèivo në strincon

da fì ad "àuta tension"

dij meridian.

Na fisca 'd sol

Lontan

un ratas-bastiment

a sbaciassa la coa ant la scuma d'argent.

A dëstaca na fisca

avisca

'd rubin

dal portugal dël sol

ch'a pend davsin

sò picòl:

e con un gest dësfrandà

dël bras

ai la tira al ratas.

E 'l mar a torna seule

ancantà

coma n'eule

filtrà.

L'òrgo sospèis an cel

Ël cel l'é un tabernàcol

ambotì

'd celest,

rivestì

'd pissèt traforà,

sarà

da në sportel

d'òr lambrisà.

Ël mar,

ch'a lo sosten,

a l'é n'autàr

ëd marm seren.

E mi vivo 'l miràco

d'un concert religios

ch'a së slarga e a rimbomba ant ël vent

da le sent

cane d'òrgo

ch'a seurto

dai motor,

dai radiator,

da tuti j'ingredient

a da tuti j'utìss

ch'a bato ij tast dij romor

ant la grand'èrca armònica

frissonanta d'amor

dël trimotor.

Su j'ale bianche, inmense, dël vent maestral

së spataro le nòte d'una marcia nóssial!

Aeropoema

Fondo Olivero Pag. 26

Ël let e la cun-a dl'amor '900

Quand che l'avroma tuti

almen un monomotor,

l'é sì - tra cel e mar -

che vniroma a fé l'amor.

A l'é temp ëd furnila

con le gnògne e ij basin

ciuciolà

tra j'erbëtte dij pra

e le fior

dij giardin!

A l'é temp ëd furnila

con l'amor fait ant cà

tra ij tapiss e ij cussin:

parèj dij tajarin

e parèj dla gioncà

trames le cassaròle e ij raminin!

L'é temp che al mond ai nassa

na neuva rassa

dai nòstri còrp ambrassà

a gran velocità

ant un bel let d'assel

quatà

dal linseul bleu dël cel.

L'é temp che al mond ai nassa

na neuva rassa

'd masnà

ch'a l'àbia mach la lun-a

- cicion-a con j'euj gris -

për levatris;

la fortun-a

për bàila ch'ai cun-a;

e 'l sol - ël vësco con la tiara 'd brasa -

ch'ai batesa, ch'ai crésima, ch'ai basa.

La neuva rassa

L'é temp che al mond ai nassa

na neuva rassa

volanta e marinara

ch'ampara

a traversé

dë sfrandon le frontiere;

a scarpisé

le bòje panatere

"passatiste" nostran-e e strangere;

a scracé

sla stòria,

sla bòria,

sle làpide "an memòria",

sul present,

sul passà,

sui monument,

vespasian dij colomb dla sità.

L'é temp che al mond ai ven-a

ne neuva umanità

con la front ciaira e seren-a,

con un neuv sentiment,

j'euj sincer e rijent,

sensa sòld, sensa cà,

sensa seugn, sensa vissi,

sensa gnun pregiudissi,

ma con na gran richëssa

- la salute e la blëssa -

ma con un gran tesòr

andrinta 'l cheur sarà:

la bontà!

E basta con (Da qui, in Brero, inizia

le religion, La cilesta anarchia)

ij partì,

le nassion,

ij polmon

apassì

'd Mimì,

le filosofìe,

le enciclopedìe,

le crìtiche

stìtiche

e le polìtiche

sifilìtiche,

ij messaj,

ij giornaj

sbërlacià dai papagaj

con j'ociaj

ch'a meujo 'l bech andrinta ij caramaj!

Basta con coi baco ' d ministr

ch'a l'han fàit un pampist

dël vèrb ëd Gesù Crist!

E basta con la siensa

e con la volontà 'd potensa!

Basta con la moral

ëd Nietzsche

ò 'd Pascal!

(Tra doe cheusse patice

j'é la pi bela moral

e a la scriv la natura

sul messal

rilegà

an pel uman-a reusa e profumà).

Basta con l'impostura

e la malinconìa

dla literatura

vejassa plufrìa ...

E un po' pi 'd poesìa

e un po' pi 'd poesìa

vera, fòrt, sentija

ant ògni creatura!

L'é temp che al mond ai nassa

na neuva rassa

violenta e degordìa

ch'a raspa e a pòrta via

tuta quanta la drùgia

dij sécoj: ch'a fiàira e a s'amugia

an sla tèra

për anfleje la rogna dla siensa e la pest dla guera:

la pest ëd la guera

a la fàcia dla Tèra!

La Madonin-a dël Neuvsent

Ël mond

per vorei resté an bass,

tacà a le radis

dij mojiss

a piomba ant lë scur

tuti i dì pi profond.

Ël mond

che - con un bagna ant l'azur

tra mar e cel -

a pudrìa torna arnasse

un mond novel,

un mond pur,

tut un mond inossent

an fasse

d'assel,

se tute le gent

ëd tute le rasse

savèisso vëde ant n'élica d'argent

la Madonin-a svìcia dël Neuvsent!

Ël mago con un sach ëd ninsòle

«Seeeent!

Seeeeeeent!

Sent mach che bele paròle

crocante,

madure e mericante

parèj 'd ninsòle!»,

am crija fòrt ël vent:

ël mago ch'a mastìja con ij dent

le mie paròle

e am cor d'apres con ël sach a carabitòle

për fesse tuta una sacà 'd ninsòle!

Na trùbià de stèilin-e marin-e

Se mè cheur a l'avèissa ant cost moment

un trimaj fàit ëd trùbia d'argent,

a pudrija pësché

le stèilin-e

marin-e

ch'a j'é

drinta 'l mar sota ij gorgh trasparent.

Na sësta, a n'ampirija,

da campé 'mbrass al vent

për ch'ai portèissa an cel

- le cite rosse, carnose stèilin-e morfele -

për ch'a giughèisso a cheuit e ai quat canton

con j'àutre stèilin-e sorele:

con le madamisele dël firmament ...

Ma l'é un pensé tròp bel

e 'l cheur a lo bësbija

con na ponta d'anvija

e squasi da scondion ...

Ma l'ànima, ch'a vija,

ai dà un pëssion

al cheur

e ai ciama

con la vos càuda 'd boneur

d'una mama:

«Ant ël dì dël perdon

e dël giudisse universal,

le stèilin-e dël mar

a monteran-ne an cel?».

E 'l cheur ai rispond

con un soris:

«Ant col dì

tute le stèile dël mond,

ànima, come lor e come ti,

pudreve monté

tute an Paradis

për visché

l'aria

d'una grandiosa in-mensa luminaria

'd soris!».

(Ël trimotor a rij sota ij barbis ...).

La domora '900

Dal fnestrin

un ragg ëd sol

am pend davsin.

A smija un fil ëd seda

ch'a resa

'l trimotor d'assel

tacà la vòlta dël cel:

parèj ëd la domora

neuvsent d'un masnajìn

ch'a vira për mesora

pendùa giù da la vòlta

d'un ë-stansin ...

Le fèje ansugnachije

Ma j'é na fòrsa nervosa potenta

ch'a s-cianca, a dësbela, a svantaja,

a scarpenta

na marmaja

inossenta

dle nìvole

che - fòle 'd sol e d'amor

dòp tut ël dì ch'a son stàite an calor -

a s'amugio lanose

parèj ëd fèje an s'na stra

bianca 'd montagna ant na sèira s'istà.

E l'élica a sùbia, ai foata,

ai carda la lan-a, ai savata

e - 'nt una spampanada

fiorija 'd buf,

dë sbrincc, ëd fiòch, ëd ciuf

ëd bambasin-a -

ël trimotor a vòla sót n'arcada

batija 'd piume

rissà dë scume

ch'a lassa vëde, an fond,

un grand portal

ariond

duvert an sla lus cilestin-a

dla sèira

vestija an toaleta da bal:

dla sèira balarin-a

ch'a s'avsin-a.

L'ombra e la seugn dël trimotor

L'ombra dël trimotor

- che tut ël dì speciasse, con j'ale slargà,

drinta l'immensità

dël mar, parèj d'una seure fidà -

ant l'aria ch'as fa sombra

l'ombra

a nija

sfinija ...

Ël trimotor a dindan-a

cunà 'nt la seugn sèiran-a

- dossa d'amel -

ch'a sleuja ant l'assel

dij sò nerv e 'd soe ven-e.

La sposa a parla

Da le region seren-e

la Neuit a ven

con j'euj pien

dë stèile.

Con un bate 'd parpèile,

l'ànima, parèj d'una seur,

ai ciama al cheur:

«Le Stèilin-e

pi cite, ch'a bato le parpèile

ant la neuit,

a son-ne 'd masnà

ch'a s'andeurmo chinà

sul silabare dël firmament

con ij feuj neuv tajà

dal tajacarte dël vent?».

Ël cheur a l'ha

un rije impertinent:

ma a ciucia la caramela

ëd sùcher filà

ëd col pensé inossent.

(Ant ël mond di seugn

la lògica as fa mónia

e as sara ant un convent).

Ël professor dij vent

Ël professor

ëd l'orchestra da bal

dij vent

a l'é rompusse la spin-a dorsal

e a pend,

coma un buracio piegà,

tra i tirant ëd j'ale bandà

dël trimotor.

(Che fin sensa onor!).

La mnestra dl'Univers

Ël mar a l'é mach pi na mnestra

mitonà ëd pèss, ëd cuchije, 'd verdure passà,

versà

andrinta 'l tond ancreus dl'inmensità.

Nòna lun-a

Ël trimotor,

perdù 'nt la vòlta brun-a,

ades a l'é mach pi na cun-a

dindanà da Nòna Lun-a.

Nina-nana dle onde marin-e

E tute le onde,

giù ant j'eve profonde,

son tute mamin-e

con le bleuve testin-e

chinà

con le bianche manin-e

vlutà

ch'a cun-o - ant le cun-e 'd cuchije

an-nicià

tra le sede d'j'eve fronsije -

le bionde testin-e

dle ciaire stèilin-e

andurmije

cogià

ant ël creus dle cuchije ondolà.

Nina-nana!

Ant le gròte profonde

a vijo le onde:

mamin-e seren-e

anlijo 'd caden-e,

caden-e d'amor

con tute le fior

dle profondità,

d'antorn a le cun-e

fiorije 'd fortun-e.

Fortun-e dë stèile

ch'a bato ant le suegn le parpèile.

Nina-nana!

Ninand le speranse

e cantandje 'd romanse,

le onde a s'andeurmo

'd cò lor

- come fior

tropicàj con le feuje sbardlà -

an sle cun-e 'd cuchije

ch'a reso le fije

dla felicità:

le ciàire stèilin-e seren-e

ch'a seugno le gòj e le pen-e

dl'avnì, dël present, dël passà

dl'umanità.

Nina-nana!

Ji sposin a s'andeurmo

L'ànima e 'l cheur,

sposin novej an viagi 'd boneur,

coma doi colomb favé

as baso pian pian

- ël mond giomai l'é lontan! -

a stermo la testa sót j'ale,

e con un cit rocolé,

coma vorèisso preghé,

as buto d' cò lor a sugné.

J'euv dle stèile galinele

Le lampadin-e binele

anvisà

a la vòlta dë dnans ai mè euj,

(i mè euj

pien ëd tuti j'ambreuj

dla strachità)

a son d'euv càud

covà

da le stèile galinele.

Grumele 'd pensé e perle 'd rosà

Ij pensé - coma grumele

sëcche d'na cossa d'autin -

an son-a ant la testa veuida, chinà

contra 'l véder panà

dël fnestrin.

E la rosà

an circonda

'l còl, a m'anlupa ij póls, am gira tra ij di

'd fii

'd perle nisse

fàite dë stisse

'd cel e 'd gosse d'onda ...

Cóla ch'a speta ai confin dël seugn

E 'l seugn a në sprofonda

vèrs un paìs lontan

doa baseroma tute e doe le man

tèise:

le man

d'na creatura dij cavèj ëd fiama

ch'a në speta e ch'an ciama ...

E ch'a l'é nen na morosa

e ch'a l'é nen na sorela

e ch'a l'é nen una mama:

ma tra tute la pi delissiosa,

tra tute la pi bela

e - forse - tra tute la pi grama

cretaura:

l' A V E N T U R A !

Aeropoema

Fondo Olivero Pag. 35

Nota La trascrizione è stata fatta con la massima attenzione senza modificare alcunchè. Solamente alcuni accenti mancanti ed alcuni errori di battitura sono stati corretti.

Per completezza ecco le poesie aggiunte da Olivero per l'edizione da pubblicarsi a cura di Camillo Brero su Piemontèis ancheuj tr a il1993 ed il 1995. Queste prime quattro poesie sono quelle fatte precedere da Olivero all'edizione pubblicata su Piemontèis ancheuj 1993~1995.

Fantasìa pagan-a

I l'hai vist un faunèt dij pé forcù

sauté an s'nareoplan a Mirafior,

frandelo an corsa tra le zìnie an fior

e 'lvesse an cel fringant e galarù.

Ël sol a lo anciocava dë splendor:

chièl sopatava ij sò cornèt bombù,

j'orije aùsse, 'l barbaròt pontù

e a crijassava 'd gòj come un brindor.

Tut ant un nen, a cala giù 'n grampin

tacà a 'n soàst e a tira sù doi pin,

na crava bianca e na cà con l'autin.

Peuj a-j fà fé a la màchina un gran vir

e va a doneje tut, con un sospir,

a na pastora con j'euj ëd zafìr!

La conquista dl'ària

Salgari, Verne, Wells, le fantasìe

vòstre ch'a m'anciocavo j'euj masnà

ancheuj a passo për ij cej slargà,

màchine fòrte, creature amije.

Mi j'ambrasso con cheur d'an-namorà

- le màchine dël vòl, le bele fije! -

e sento a furmiolé an sle spale mie

j'ale ch'a tendp vers l'inmensità.

Leonardo, le rùpie dla toa front

dai sécoj son slargasse a l'orisont

e a son diventà j'ale dël nòstr cel.

Sota ij colp prepotent d'un cheur d'assel,

a tombo giù le pòrte 'd bronz dël mond

e l'Òm a l'é padron dl'asur profond.

E l'Òm a l'é padron dj'albe rijente:

a-j fonga ant ij cavèj biond le soe man

a j'albe as fërto ancontra chiel e as dan

come al sol as dan j'eve trasparente.

Con la fisela d'òr dij meridian

l'òm fà na trùbia 'd maje sbërlusente,

e sensa tëmma 'd nìvole o 'd tormente

pësca, ant l'asur, la Tèra da lontan.

L'Òm a nàviga, ancheuj, sj'onde dij vent

con le palëtte 'd n'élica d'argent

e a rij dle soe radis!... Ma se la guèra

a lo sbatèissa n'àutra vòlta an tèra,

l'Òm a cascrìa content ëd dé la vita

për fecondé 'd sò sangh na margarita.

A l'élica

Ispiratris dla poesìa neuvsent,

Élica, parpajòla industriosa

che 't fas na coefa 'd seda luminosa

filand le ragnà d'òr dël firmament.

E a l'alba it cante una canson giojosa

-balarinëtta svìcia an brass al vent -

dësvërtojand dai fianch un vel d'argent

ch'a vòla ant l'ària come un vel da sposa.

Creatura 'd mè seugn rijent e pur,

ti 't grope viva a tute le mie ven-e

e të më strenze 'l cheur con sent caden-e:

caden-e 'd rissolin tëbbe d'asur

ch'am pòrto, sui senté dle lontananse,

ant le region dle stèile e dle speranse.

Seguono ora le poesie dell'ultima sezione Rosa dij vent, anche queste aggiunte da Olivero alla stesura originale per la versione pubblicata su Piemontèis ancheuj 1993~1995.

Vòl su l'Acròpoli

... puisque la lune c'est le soleil des ruines.

Jean Cocteau

Come an s'j'ale slargà 'd n'àquila ardìa

calà dai cel dël paradis pagan,

l'hai volà sla sità dël seugn lontan

che, sovens, ant mia neuit a sbërlusìa.

Neuit d'Atene, deliri strasuman!

La lun-a a l'era 'l sol dle toe ruvin-e

or che sui bòsch dle toe colin-e

mi të smonìa 'l cheur gionzend le man.

E mè cheur l'era un vot viscà dal vent.

E la neuit as pontava, un-a për un-a,

ant la caviera le stèile d'argent.

La bela neuit, velà 'd na coefa brun-a,

ch'a circondava con ij brass lusent

l'Acròpoli: un cadàver bianch ëd lun-a.

(1935)

Pubblicata la prima volta su Armanach piemontèis 1941

"Spitfire"

(Ël farchèt ëd feu)

Lassù, lassù 'ndoa ch'as confond ël cel

con ij vapor gris-pèrla dla seren-a

a j'é 'l profil d'un gran farchèt d'assel

ch'a dësvlupa j'anej ëd na caden-a.

J'anej 'd fum ch'a viro antorn al vel

dle nìvole assamblà ant na nivolen-a

tant che 'l farchèt a piomba giù dal cel

con n'aùss sùbi 'd guèra ch'as dësfren-a.

E antorn jë s-ciòdo, come tante reuse,

ij projèt ross e giàun dle canonà

ch'a-j formo, antorn, ëd vive bussonà.

Ma 'l farchèt a travèrsa cole reuse.

A sgrìnfia l'inimis. E a l'é sparì,

come un fùlmin d'assel, ant l'infinì.

(1937)

Soa tenebrosa maestà la neuja

Sa ténébreuse Majesté l'ennui!

Madame de Staël

Le éliche dël viramond

A André Malraux

Mi son sempre stàit lìber come 'l vent

dij mar inmens e dle montagne ardije.

Su j'ale bianche dle speranse mie

l'hai traversà paìs e continent.

E l'hai vist për le stra passé la gent

a file nèire come le furmije

mentre ant l'àut, ò mè cheur, it la rije

pendù 'nt l'asur come un ciochin d'argent:

ël bate d'un motor l'era 'l tò bate

a n'élica a cardava su 'nt ël cel

la bambasin-a dle malinconìe.

Àquile nèire, le mie ideje mate

a sgrinfavo ij tramont durbend dal cel

na cascada dë stèile benedìe.

Invocassion a la libertà

Soa tenebrosa Maestà la Neuja

vestija 'd nebia e coronà 'd mistere

adess am pòsa an front soe man legere

e un'ombra fiosca ant ël sërvel më sleuja.

Na mùsica lontan-a 'd miserere,

un rosé d'ore giàune ch'as dësfeuja...

e ant j'eve fërme dël giardin dla Neuja

a nijo mie speranse përzonere.

Muraje coatà 'd mus-cc, cancej sarà

con la mofa ch'a pend giù da le frà

d'ògni part a circondo la mia vita...

Oh, pudèime drissé da costa nita

ch'a stenz ògni mia gòi, ògni dolor,

e pudèj mandé al cel un crìj d'amor:

- Oh torna, Libertà, lus ëd Nosgnor!

Turin, otober 1937

Dittico pubblicato la prima volta su Ël Tòr N° 9/10 del 1945.

Élica a l'alba

N'élica a l'alba - e an vòl - l'é na faussìa

ch'a mësson-a ij bluèt dij prà dël cel

e a cogia jë spì d'òr dël gran novel

cëstì su paje 'd sol che chila a sija.

A sija, zonzonand, la maravìa

dj'amson, dj'èerbe, dle fior: ch'a l'é tant bel

s-ciairé 'nt le trasparense d'aquarel

d'un pais d'ària e 'd pura fantasìa.

Quand bòsch e osej smìo piturà 'n s'na tèila

'd chin-a, e, basà dal sol, la lun-a a fond,

m'élica a rij sbardland ëd fior sul mond.

E, ant na stissa 'd rosà 'n s'na mia parpèila

a spricia 'l mobliepà dl'àltima stèil

për ch'a lo ponta sui tò cavèj biond.

Mirafior, 1994

Pubblicata la prima volta su La Carovana N° 36/37 del 1958

Luigi Olivero

LA FIN

Ël Tòr

Ël Tòr N° 12 1946 ~ Incisione di Orfeo Tamburi